Socrates in de hemel?

In de tweede helft van de achttiende eeuw speelde zich in ons land de zogenaamde 'Socratische oorlog' af, een fel debat dat ontstond naar aanleiding van de vraag of deugdzame niet-christenen in de hemel konden komen. Deze kwestie werd actueel door de roman Bélisaire (1767) van de hand van Voltaires goede vriend Jean-François Marmontel. Daarin wordt een beeld geschetst van het hemelse hof met enkele heidense Romeinse keizers als medebewoners. In het debat kwam als snel de figuur van de Griekse filosoof Socrates centraal te staan, vandaar de benaming van deze 'oorlog'. Terwijl sommigen Socrates in de hemel waanden, meenden anderen dat dit volstrekt onmogelijk was gezien zijn niet bepaald deugdzame (want homoseksuele) levenswijze. In feite kwam de hele kwestie neer op de vraag of men zonder christelijke openbaring zalig kon worden. Bij deze polemiek voegde zich spoedig een andere: die over de status van de bevoorrechte gereformeerde kerk in de Republiek. Het waren met name remonstranten, lutheranen, doopsgezinden en rooms-katholieken die de geprivilegieerde positie van de gereformeerde kerk aanvielen. Dat dit thema in de 'Socratische oorlog' zo belangrijk werd, was een gevolg van de arrogante houding van een paar gereformeerde theologen. Zij profileerden zich als predikanten van de door de staat beschermde 'vaderlandse' kerk en wensten niet te discussiëren met theologen van andere gezindten. Zo kwam de verhouding van de dominante kerk tot de gedulde 'secten' op de voorgrond te staan. Socrates in de hemel? laat zien hoe in ons land gedebatteerd werd over internationaal belangrijke vraagstukken en geeft een aardig beeld van het religieuze profiel van de Nederlandse Verlichting.